W rocznicę śmierci prof. Janusza Pajewskiego
Janusz Pajewski (1907-2003)
Dnia 10 grudnia 2003 r. w wieku 96 lat zmarł w Poznaniu jeden z najwybitniejszych historyków polskich prof. Janusz Pajewski. Blisko związany m.in. z Instytutem Zachodnim, którego przez dłuższy czas był pracownikiem, a później członkiem Rady Naukowej i Kuratorium.
Urodził się w Warszawie 5 maja 1907 r. w rodzinie ekonomisty, dyrektora fabryki. Historię studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Studia ukończył w 1929 r., opracowując od razu rozprawę doktorską ‒ z pominięciem magisterskiej. Uczeń prof. Oskara Haleckiego, którego osobowością był zafascynowany do końca życia.
Początkowo zajmował się polską dyplomacją XVI w., zwłaszcza stosunkami polsko-węgierskimi w tym okresie. Polityce Polski wobec Węgier w połowie XVI w. poświęcona była też jego rozprawa habilitacyjna, wydana w 1932 r.: Węgierska polityka Polski w połowie XVI wieku (1540–1571). Po habilitacji w 1933 r. został w tym samym roku wykładowcą na Uniwersytecie Warszawskim, na stanowisku docenta. Wykładał też w Wyższej Szkole Dziennikarstwa i w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. W latach 1936-1939 opublikował wiele biogramów i artykułów w nieukończonej wskutek wybuchu wojny Encyklopedii Nauk Politycznych (ukazały się cztery tomy). Wówczas to nastąpił zwrot w zainteresowaniach naukowych J. Pajewskiego w kierunku historii najnowszej.
Podczas okupacji utrzymywał się z doraźnych zajęć w różnych firmach. Związał się z Delegaturą Rządu na Kraj, działał w Biurze Informacji Politycznej (BIP), a później w Wydziale Zagranicznym Delegatury. Brał też udział w tajnym nauczaniu i pracował naukowo. Podczas powstania warszawskiego zginęli rodzice J. Pajewskiego, a jego mieszkanie z cenną biblioteką i rękopisami powstających prac legło w gruzach wraz z całą kamienicą.
Po wojnie wznowił wykłady, a przez kilka miesięcy pracował jednocześnie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 1946 r. podjął decyzję o przeniesieniu się do Poznaniu, do czego namawiał go m.in. prof. Zygmunt Wojciechowski, dyrektor Instytutu Zachodniego (obaj uczeni współpracowali ze sobą podczas okupacji). Został zastępcą profesora Uniwersytetu Poznańskiego, a w latach 1947-1953 był również kierownikiem Studium Niemcoznawczego Instytutu Zachodniego. W IZ ukazała się też w 1947 r. jego synteza Niemcy w czasach nowożytnych (1517-1939), którą zaczął przygotowywać jeszcze podczas okupacji. We wspomnieniach napisał jednak o tej książce, że zawierała zbyt dużo ocen emocjonalnych i nieco zapalczywych. W tym samym 1947 r. wraz z Włodzimierzem Głowackim wydał publicystyczne opracowanie Analogie rewizjonizmu niemieckiego.
W latach pięćdziesiątych był najpierw prodziekanem (1952-1955), a później (1955-1957) dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Poznańskiego, który z jego inicjatywy otrzymał w 1956 r. imię Adama Mickiewicza (wśród kontrkandydatur znajdował się Julian Marchlewski). Wykłady prof. Pajewskiego (w 1951 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1958 r. ‒ zwyczajnym), starannie przygotowywane i wygłaszane z pamięci, cieszyły się niezmiennym zainteresowaniem wśród studentów. Zwracała uwagę jego elegancja, uprzejmość i życzliwość. Był głęboko wierzącym katolikiem, mimo wielokrotnych propozycji nie wstąpił do PZPR.
W 1959 r. Instytut Zachodni wydał jego książkę Mitteleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie I wojny światowej, także dzisiaj przydatną i wartą lektury. Na krótko powrócił też do swych przedwojennych zainteresowań, pisząc na zamówienie wydawcy popularnonaukową książkę Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich (1960), później wielokrotnie wznawianą. Wiele artykułów naukowych i recenzji publikował od 1947 r. w wydawanym przez Instytut Zachodni periodyku „Przegląd Zachodni”. Pod redakcją prof. Pajewskiego ukazały się w IZ prace zbiorowe Dzieje Hakaty (1966) i Problem polsko-niemiecki w traktacie wersalskim (1968).
Wielką popularność zdobył podręcznik akademicki J. Pajewskiego Historia powszechna 1871-1918, który ukazał się w renomowanej serii PWN w 1967 r. Przez kilkadziesiąt lat służył on ‒ po pierwszym wydaniu pojawiło się do 1999 r. siedem następnych ‒ studentom, lecz był ceniony także wśród miłośników historii.
W 1969 r. opublikowana została monografia J. Pajewskiego Wokół sprawy polskiej. Paryż ‒ Lozanna ‒ Londyn. 1914-1918. Była ona zapowiedzią dzieła, które ukazało się dziewięć lat później i spotkało się z bardzo dobrym przyjęciem: Odbudowa państwa polskiego 1914-1918 (1978) i które także w następnych latach kilkakrotnie wznawiano. Swego rodzaju kontynuacją tej monografii była Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1926 (1995).
Opus magnum J. Pajewskiego stanowiła obszerna Pierwsza wojna światowa 1914-1918 (1991), nad którą pracował wiele lat (później dwa kolejne wydania). „Cechą charakteryzującą twórczość naukową Pajewskiego jest ujęcie faktograficzne. Autor unika nadmiernego teoretyzowania i pospiesznego uogólniania. Bogactwo prezentowanych faktów i wszechstronne ich naświetlenie pozwalają czytelnikowi na wyrobienie własnego zdania”, pisał w 1987 r. prof. Antoni Czubiński.
Janusz Pajewski opublikował też wspomnienia, cieszące się bardzo dużą popularnością (Przeszłość z bliska, 1983; Poza wczoraj, 1992).
Prof. Pajewski wypromował 53 doktorów i ok. 400 magistrów. Wśród jego uczniów byli Bogusław Drewniak, Jerzy Krasuski, Antoni Czubiński, Jerzy Marczewski, Jerzy Kozeński, Janusz Faryś, Maciej Serwański, Tomasz Schramm, Waldemar Łazuga.
Stanisław Żerko
